Cümle Türleri

Kuruluşlarına Göre Cümleler :

Düz (Kurallı) Cümle : Yüklemi sonda olan cümlelere, kuruluşları yönünden, düz cümle denir. Örnek : Günler günleri, aylar ayları kovaladı.

Sembolistler, anlamdan çok şiirde ahenge önem vermişlerdir.

Kısa ve özlü sözle, çok şey anlatma sanatına icaz denir.

Önemli olan etkiyi aşmak, kendine özgü bir şiire ulaşmaktır.

Devrik (Kuralsız) Cümle : Yüklemi sonda olmayan cümlelere devrik cümle denir. Devrik cümlede yüklem başta da ortada da olabilir, ama sonda olamaz. Kurallı cümlelere göre daha akıcı olduğundan, devrik cümleler genellikle şiir türünde kullanılır. Örnek :

Neden böyle düşman görünürsünüz, yıllar yılı dost bildiğim aynalar?

İki kapılı bir handa, gidiyorum gündüz gece.

Gezer bağdan bağa, çoban çeşmesi.

Gördüğüm, sihirbaz gibi geçtiğini üç kızın.

Ara Sözlü Cümle : Bir cümlenin anlamına açıklık getirmek amacıyla, o cümlede açıklayıcı bir söz ya da bir cümle kullanılır. Bu açıklayıcı unsurlar söz biçimindeyse ara söz, cümle biçimindeyse ara cümle adını alır. Ara söz, yüklem dışında daima bir öğenin açıklayıcısı olarak kullanılırken o öğeyle aynı görevde bulunur. Örnek :

§ Sınıftaki birkaç kişi, tembel olanlar, bu duruma itiraz etti.

§ Bu işe Ayşe’yi – herkesin dedikodusunu yapan o kızı - karıştırmayın.

§ Sana, en yakın arkadaşıma, güvenmekle hata etmişim.

Ara cümle ise yalnızca cümlenin anlamına açıklık kazandırır. Cümlenin herhangi bir öğesi olamaz. Örnek : O zaman vecd ile bin secde eder – varsa – taşım.

Ülkemiz, üç yanı denizlerle çevrilidir, yavaş yavaş çöle dönüyor.

Bizim patron, yalnızca gördüğüne inanır, bu dedikoduya inanmayacaktır.

UYARI : Ara söz ve ara cümlelerin başında ve sonunda ya “, ...,” ya da “- ... –“ işaretleri kullanılır. Ara söz ve ara cümlelerin cümleden atılması cümleyi biçimsel yönden etkilemez, yalnızca anlamı etkiler.

Kesik (Eksiltili) Cümle : Başta yüklem olmak üzere herhangi bir öğe (özne, nesne, tümleçler) anlatıdan düştüğünde eksiltili cümleler oluşur.

Eksiltili cümle çoğu zaman bir sorunun karşılığı olarak kullanılır. Örnek :

- Ali geldi mi?

- Gelmedi.

- Kitabı beğendin mi?

- Beğendim.

- Sinemaya gidelim mi?

- Gidelim.

- Kim okuyacak?

- Ben.

Eksiltili cümlede bir olgunun önemi belirtilebilir veya bir konuya dikkat çekilebilir. Ancak bu, genel olarak yüklemin düşmesiyle ortaya çıkar. Örnek :

Haydi çocuklar bize (gidelim).

Ev yapacaksan tuğladan (yap), kız alacaksan Muğla’dan (al).

Tarlayı taşlı yerden, kızı kardeşli yerden (alma).

Kimi zaman, ki bağlacından sonra gelmesi gereken sözler kullanılmaz. Anlatım güç kazanır ve eksiltili cümle oluşur. Örnek : Ona öyle bir baktım ki...

Adam içeri bir girdi ki...

Yüklemlerine Göre Cümleler : Bir cümlenin yükleminde çekimli bir eylem ya da ekeylemle çekimlenmiş bir ad veya ad soylu sözcük olabilir. Bu sözcük türüne göre cümleler iki grupta incelenir.

Ad (isim) Cümlesi : Yüklemi ekeylemle çekimlenmiş bir ad ya da ad soylu sözcüğün bulunduğu cümlelerdir. Örnek : Bu yaşlı kadın, olayın tek tanığıymış.

Çalışmak, başarının temelidir.

Bayrakları bayrak yapan üstündeki kandır.

Toprak eğer uğrunda ölen varsa vatandır.

Eylem (Fiil) Cümlesi : Yüklemi çekimli bir eylem ya da eylem grubu olan cümlelerdir. Her türlü hareket iş, oluş eylem cümleleriyle karşılanır. Bu nedenle eylem cümleleri, ad cümlelerine oranla daha fazla kullanılır. Örnek : Bir adım daha yaklaşınca tanıdım.

Anlattığı fıkralarla çocukları güldürdü.

Bu kazağı değil, kırmızı olanı tercih ederim.

Uçtuk Mohaç ufkunda görünmek hevesiyle.

Yapılarına Göre Cümleler : Bir cümle yapısı yönünden, içinde taşıdığı yargı sayısına göre incelenir.

Basit Cümle : Bir duyguyu, bir düşünceyi gösteren; kısaca bir tek yargıyı anlatan cümleler yapıları yönünden basittir. Basit cümleler yan cümle ve iç cümle içermez. Örnek :

Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.

Kahvaltıdan önce tüm öğrenciler, ellerinde süpürgeler, derslikleri ve spor salonunu temizliyorlar.

Bileşik Cümle : Birden çok duygu, düşünce ve yargıyı anlatan cümleler yapıları yönünden bileşiktir. Bileşik cümlelerde bir temel cümleyle, bir ya da birden çok yan cümle bulunur. Böylece aynı cümlenin içinde birden çok yargı oluşmuş ve bileşik cümle ortaya çıkmış olur. Örnek : Yazın başı pişenin, kışın aşı pişer.

Yan Cümle Temel Cümle

Bileşik Cümle Şu Yollarla Yapılabilir :

Eylemsilerle Kurulan Bileşik Cümle : Yan cümlesi eylemsilerle (adeylem, sıfateylem, bağeylem) oluşan bileşik cümlelerdir. Örnek :

Oraya gitmek için / sabah erken kalkmalıyız.

Yan cümle Temel Cümle

Erken kalkan / yol alır.

Yan cümle Temel cümle

Onu gördükçe / yüreğim sızım sızım sızlıyor.

Yan cümle Temel Cümle

UYARI : Bir cümledeki yan cümle sayısı, eylemsilerin temel cümlenin yüklemiyle kurduğu anlam ilişkisine göre belirlenir. Temel cümlenin yüklemiyle doğrudan anlam ilişkisi kuramayan eylemsiler yan cümle olarak kabul edilmez.

Aşağıda verilen örneği bu açıklama ışığında inceleyelim :

Kapıdan çıkışını / sokağın köşesini dönüşünü / yerden gazeteleri savuran rüzgara karşı güçlükle karşı koyuşunu / görüyorum.

Yukarıdaki cümlede dört eylemsi olmasına karşın üç yan cümle bulunmaktadır. Bu cümledeki yan cümlelerin yüklemle bağlantısını incelersek :

Kapıdan çıkışını (görüyorum)

Sokağın köşesini dönüşünü (görüyorum)

Yerden gazeteleri savuran rüzgara karşı güçlükle karşı koyuşunu (görüyorum)

“savuran” sıfat eylemi rüzgarı nitelemiş ve sıfat olmuştur. Ancak “görüyorum” yüklemiyle bir anlam ilişkisi oluşturmadığı için yan cümle kurmamıştır sadece eylemsidir.

İç Cümlelerle Kurulan Bileşik Cümle : Yan cümlesi iç cümleden oluşan ve bu yan cümlenin temel cümleye herhangi bir öğe göreviyle bağlandığı cümle yapıca bileşik cümledir. Örnek : Adam, karısına, sen bu işe karışma, dedi.

İç cümle

Çocuktur, düşe kalka büyür.

İç cümle

Sinemada Güneş Erken Doğar’ı izledik.

İç cümle

Koşullu Bileşik Cümle : Yan cümlesi dilek koşul kipiyle (-se, -sa) kurulan ve temel cümleye koşul ilgisiyle bağlanan cümlelere koşullu (şartlı) bileşik cümle denir. Örnek :

Oraya bir daha gidersen / karışmam.

Yan cümle Temel Cümle

Seni ararsa / ona kızdığımı söyle.

Yan cümle Temel cümle

Ne kadar uğraşırsan uğraş, / babadan kalma bir şeyler yoksa / zengin olamazsın.

Yan cümle Yan cümle Temel Cümle

“Ki” Bileşik Cümle : iki cümlenin “ki” bağlacıyla birbirine bağlanmasıyla oluşan bileşik cümlelere denir. Örnek :

Öyle bir bağırdım ki sesimden ben bile ürktüm.

Yan cümle Temel cümle

Şimdi çalışıyor olmalılar ki hiç sesleri çıkmıyor.

Yan cümle Temel cümle

Bekle ki istediğini bulayım. 

Yan cümle Temel cümle

UYARI : “ki” den sonraki yancümle temel cümlenin bir öğesi olabilir. Örnek :

Bu işin sonunun gelmeyeceğini anladım.

Anladım ki bu işin sonu gelmeyecek.

Belirtili Nesne Yüklem

“Mi” Soru Edatıyla Kurulan Bileşik Cümle : Yan cümlesi “mi” soru edatıyla kurulan ve temel cümleye koşul ilgisiyle bağlanan bileşik cümlelerdir. Örnek :

İlkbahar geldi mi / doğa yemyeşil olur.

Yan cümle Temel cümle

Elimdeki işi bitirdim mi / hemen tatile çıkarım.

Yan cümle Temel Cümle

UYARI : “mi” soru edatıyla kurulan yan cümleler, temel cümleye zarf tümleci göreviyle bağlanır.

Sıralı Cümle : Sıralı cümleler, kuruluşça bağımsız cümlelerin öğe ortaklığı ya da bağlanış özelliğinden dolayı bir araya getirilmesinden meydana gelir.

Bu özelliklerine göre sıralı cümleleri iki gruba ayırarak inceleyebiliriz:

§ Bağımlı Sıralı Cümleler : Herhangi bir öğesi ortak olan (yüklem hariç) cümlelere bağımlı sıralı cümle denir. Örnek :

Bu şarkı, dillerden düşmeyecek, yıllar boyu söylenecek, hiç unutulmayacak.

Çocuğu yanına çağırdı, saçını okşadı, kucağına aldı.

§ Bağımsız Sıralı Cümleler : Hiçbir ortak öğesi olmadığı halde, anlamca birbirini tamamlayan, anlamca birbirinin devamı niteliğinde olan cümlelere bağımsız sıralı cümle denir. Örnek : At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.

1 2 3 4

Öğrenciler top oynuyor, öğretmenler bahçede çay içiyordu.

1 2

Bağlı Cümle : “Ve, veya, ya da, ile, fakat, ama, çünkü” gibi herhangi bir bağlaçla birbirine bağlanan yargılara yapıları yönünden bağlı cümle denir. Örnek :

Ortalık kakarınca lambayı yaktı ve mutfağa geçti.

1 2

Okula gelemedi çünkü çok hastaymış.

1 2

Oraya gider gitmez beni arayacaktı fakat aramadı.

1 2

Sıralı Bağlı Cümle : Virgül ya da noktalı virgülle ayrılan, aynı zamanda birbirine bağlaçlarla bağlanan cümleler sıralı bağlı cümle adını alır. Örnek :

Gençtim, bekardım ve İstanbul’da bir yurtta kalıyordum.

Sıralı cümle .

Sıralı bağlı cümle

Anlamlarına Göre Cümleler : Cümleler, anlamları yönünden cümlede anlam ünitesinde ele alınıp incelenmiştir. Biz bu bölümde yalnızca örneklerle bu cümleleri tekrar edelim.

Olumlu Cümle : Örnek : Her şey gibi bu acı da unutulup gider bir gün.

Senin ne dolaplar çevirdiğini bilmiyor değilim.

Olumsuz Cümle : Örnek : Kim demiş, onun tembel bir öğrenci olduğunu.

İnsan vatanına hizmet etmekten usanır mı hiç.

Soru Cümlesi : Örnek : Davet etsek bizim eve gelir mi dersiniz?

Bu soruyu hangi yoldan çözeceksin?

Koşul (Şart) Cümlesi : Örnek : Derdini söylemeyen derman bulamaz.

Ona baktıkça seni hatırlıyorum.

Dilek (İstek) Cümlesi : Örnek : Biz de onunla gidelim.

Hayırlısıyla askerliğini bitirip gelsin de...

Emir (Buyruk) Cümlesi : Örnek : Burayı derhal terk edin.

İşini bitirir bitirmez yanıma gel.

Ünlem Cümlesi : Örnek : Tüh, nasıl unuttum!

İmdat, kurtaran yok mu!